در جنوب شهر آبادان، گورستانی با دیوارهای فرسوده دورتا دور قرار دارد که مردم محلی آن را «گورستان انگلیسیها» مینامند. این آرامستان به دلیل قرار گرفتن در بطن تحولات صنعت نفت و حضور نیروهای خارجی در ایران ارزشهای تاریخی و میراثی قابلتوجهی دارد؛ نهتنها به این دلیل یادآور دوران شکوفایی صنعت نفت است، بلکه همچون سندی مکتوب است که تاریخ حضور کارکنان خارجی شرکت نفت در ایران و وقایع سالهای جنگ جهانی دوم را بازتاب میدهد. با این حال، خطر نابودی و تخریب تدریجی بهشدت آن را تهدید میکند.
در گورستان انگلیسیهای آبادان، بیش از ۵۳۶ نفر دفن شدهاند؛ از جمله مهندسان، کارکنان متخصص، ناخداها و کاپیتان کشتیها، کارشناسان حفاری و اعضای خانوادههای آنان که بیشترشان تابعیت بریتانیا را داشتند. هرچند اما افرادی با ملیت هلندی، بلژیکی، پرتغالی و فرانسوی نیز در میان آنها دیده میشوند.
تاریخ بسیاری از سنگقبرها مربوط به دهه ۱۹۴۰ میلادی است؛ از جمله قبر آنتونی فیلیپ که سال ۱۹۴۴ درگذشت. افزون بر این، گروهی از راهبههای هلندی نیز در این آرامستان به خاک سپرده شدهاند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
نامها و نشانهای حکشده بر سنگها ساختار طبقاتی و شغلی جامعه آبادان را در نیمه نخست قرن بیستم منعکس میکند و از منظر مطالعات انسانشناختی و تاریخ نفت، اهمیت قابلتوجهی دارد. به همین دلیل، پژوهشگران تاریخ صنعت نفت و باستانشناسان صنعتی طی دهههای اخیر بارها به این گورستان توجه نشان دادهاند و آن را یکی از معدود بازماندههای ملموس از دوره شکوفایی صنعت نفت در آبادان میدانند؛ دورهای که شهر را به مرکز مهاجرت نیروی کار متخصص و یکی از محورهای توسعه صنعتی ایران تبدیل کرد.
وضعیت کنونی، آسیبها و ضرورت حفاظت
با وجود ارزش تاریخی گورستان انگلیسیها، وضعیت کنونی آن نگرانکننده است. گزارشهای محلی و تصاویر منتشرشده نشان میدهد که محوطه تقریبا فاقد پوشش گیاهی و بهشدت خشک است و به گزارش سایت صدای میراث، بسیاری از سنگقبرها شکسته، کج یا از جا کنده شدهاند و نوشتههای انگلیسی حکشده بر آنها نیز در اثر تابش آفتاب، رطوبت، فرسایش خاک و گذر زمان محو شدهاند. همچنین در سالهای اخیر شماری از سنگقبرهای ارزشمند بهطور عمدی تخریب یا سرقت شدهاند.
به گفته طیبه اشتری، استاد دانشگاه و راهنمای گردشگری، بخشهایی از این گورستان در محدوده باغموزه آبادان یا همان موزه دفاع مقدس قرار دارد. قرار گرفتن گورستان در مسیر بازدید کاروانهای گردشگری موجب شده که در روزهای پر رفتوآمد، برخی بازدیدکنندگان ناخواسته روی سنگها قدم بگذارند و این امر به آسیبهای بیشتر منجر شده است. علاوه بر این، نبود حصار مناسب و نظارت کافی باعث شده در سالهای گذشته حتی بچهمدرسهایها هم به این محوطه وارد شوند و قطعات فلزی و برنزهای روی سنگها را با چاقو جدا کنند.
کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی بارها درباره روند تخریب تدریجی این گورستان هشدار دادهاند. با وجود این، تاکنون هیچ برنامه جامع و جدی برای مرمت، ثبت یا حفاظت کامل از این محوطه تاریخی اجرا نشده است. این در حالی است که گورستان انگلیسیها یکی از اندک نشانههای باقیمانده از دوره بینالمللی شدن آبادان و اوج فعالیت صنعت نفت آن محسوب میشود و از دست رفتن آن به معنای گسست بخشی از حافظه تاریخی آبادان و صنعت نفت ایران خواهد بود.
پیشینه تاریخی و صنعتی آبادان
داستان شکلگیری صنعت نفت ایران به اوایل قرن بیستم بازمیگردد؛ زمانی که دولت ایران برای جذب سرمایه و فناوری خارجی، امتیازهای گستردهای برای اکتشاف و استخراج منابع زیرزمینی اعطا میکرد. در سال ۱۲۷۹ خورشیدی (۱۹۰۱ میلادی)، مظفرالدینشاه قاجار امتیاز استخراج نفت در بخش بزرگی از جنوب و جنوبغرب ایران را به ویلیام دارسی، سرمایهدار بریتانیایی، واگذار کرد؛ قراردادی که بعدها با نام «امتیاز دارسی» شناخته شد و نقطه آغاز صنعت نفت مدرن در ایران محسوب میشود.
پس از چند سال تلاش ناموفق، سرانجام در سال ۱۲۸۷ خورشیدی (۱۹۰۸ میلادی)، نخستین نشانههای تجاری نفت در میدان نفتون مسجدسلیمان کشف شد. این کشف مسیر توسعه صنعتی جنوب ایران را دگرگون و زمینه حضور گسترده شرکتهای خارجی را فراهم کرد. به دنبال آن، سرمایهگذاران بریتانیایی برای استخراج و صادرات نفت زیرساختهای جدیدی ایجاد کردند و در سال ۱۲۹۱ خورشیدی (۱۹۱۲ میلادی)، پالایشگاه آبادان را در مجاورت اروندرود بنا کردند.
این پالایشگاه که در آغاز ظرفیت محدودی داشت، ظرف مدتی کوتاه به یکی از بزرگترین و مهمترین پالایشگاههای نفت جهان تبدیل شد و در اقتصاد ملی و منطقهای نقش تعیینکنندهای پیدا کرد.
توسعه این مجموعه صنعتی چهره آبادان را دگرگون کرد؛ بهگونهای که جمعیت شهر در میانه دهه ۱۳۳۰ خورشیدی از ۲۲۰ هزار نفر فراتر رفت و ساختار اقتصادی آن تقرییبا بهطور کامل بر فعالیتهای مرتبط با پالایش نفت و صنایع وابسته استوار شد. با گسترش فعالیت پالایشگاه، هزاران کارگر، مهندس، تکنسین و متخصص از مناطق مختلف ایران و کشورهای خارجی، از جمله بریتانیا، هند، بلژیک، هلند و فرانسه به آبادان مهاجرت کردند و ترکیب جمعیتی شهر چهره بینالمللی به خود گرفت.
در این دوره، آبادان به یکی از پیشروترین شهرهای ایران در زمینههای شهری، آموزشی و خدماتی تبدیل شد؛ شهری که مدارس، بیمارستانها، باشگاهها و محلههای مسکونی آن با الگوهای فنی و فرهنگی بریتانیایی و آمریکایی شکل گرفت و در نتیجه، فضایی چندفرهنگی و صنعتی را در جنوب ایران پدید آورد. همچنین در جریان جنگ جهانی دوم، به دلیل موقعیت پالایشگاه آبادان، این مجموعه در تامین سوخت نیروهای متفقین نقش مهمی ایفا کرد. مرکزی که آثار و نشانههای آن از جمله «گورستان انگلیسیها» همچنان بخشی از حافظه تاریخی آبادان و صنعت نفت ایران را تشکیل میدهد.
